گیتی هومانفر
کارت سوخت چگونه کار می کند؟
پیش از اجرای طرح کارت سوخت، ایران با مشکلات جدی در حوزه مصرف بی‌رویه بنزین، قاچاق گسترده سوخت به کشورهای همسایه و هزینه‌های بالای یارانه‌ها مواجه بود. برخی آمارها نشان می‌داد که بخش زیادی از بنزین تولیدی و وارداتی کشور به‌صورت غیرقانونی از مرزها خارج می‌شد. همچنین، مصرف سرانه سوخت در ایران چند برابر متوسط جهانی بود که بار مالی سنگینی بر دوش دولت می‌گذاشت.
در این شرایط، دولت با همکاری شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران تصمیم به طراحی سیستم هوشمند کارت سوخت گرفت تا با ایجاد کنترل دیجیتال بر توزیع سوخت، بتواند گام بلندی در جهت اصلاح الگوی مصرف و مدیریت منابع بردارد. در این مقاله قصد داریم ببینیم کارت سوخت چگونه کار می کند؟
با اتو مگ همراه باشید
اجزای سیستم کارت سوخت
الف) کارت سوخت هوشمند: یک کارت پلاستیکی با تراشه داخلی (Smart Card) که توسط شرکت‌های داخلی طراحی و تولید شده است. کارت دارای اطلاعات مالک خودرو، شماره پلاک، نوع خودرو، نوع سوخت و میزان سهمیه قابل استفاده است.
ب) دستگاه‌های کارت‌خوان در جایگاه‌ها: دستگاه‌هایی متصل به سامانه مرکزی که تراکنش‌های سوخت‌گیری را ثبت می‌کنند. این دستگاه‌ها به شبکه اینترنت یا شبکه‌های اختصاصی وزارت نفت متصل هستند و داده‌ها را به‌صورت برخط منتقل می‌کنند.
ج) سامانه مرکزی شرکت ملی پخش: مرکزی برای ذخیره، تحلیل و مدیریت تراکنش‌های سوخت‌گیری. امکان صدور گزارش‌های مدیریتی، شناسایی تخلفات، پایش سهمیه‌ها و نظارت بر عملکرد جایگاه‌ها.
روند کامل سوخت‌گیری با کارت سوخت
- ورود به جایگاه و انتخاب نازل مناسب
- وارد کردن کارت سوخت در کارت‌خوان
- وارد کردن رمز کارت (در صورت نیاز)
- نمایش سهمیه باقی‌مانده (مثلاً ۳۰ لیتر از ۶۰ لیتر)
- انتخاب مقدار سوخت مورد نیاز
- انجام عملیات سوخت‌گیری
- ثبت تراکنش در سیستم مرکزی
انواع سوخت و قیمت‌ها در سامانه کارت سوخت
- بنزین یارانه‌ای (با سهمیه): نرخ دولتی، معمولاً ۱۵۰۰ تومان به ازای هر لیتر.
- بنزین آزاد: در صورت اتمام سهمیه یا عدم وجود کارت، با نرخ آزاد، معمولاً ۳۰۰۰ تومان در لیتر ارائه می‌شود.
- بنزین سوپر: معمولاً بدون سهمیه، با نرخ آزاد و متفاوت عرضه می‌شود.
نرخ‌ها ممکن است در دوره‌های مختلف تغییر کنند و تابع سیاست‌های دولت و نرخ جهانی نفت باشند.
دسته‌بندی سهمیه‌ها بر اساس نوع وسیله نقلیه
میزان سهمیه سوخت اختصاص‌یافته به وسیله‌های نقلیه، بسته به نوع، کاربرد و سوخت مصرفی آن‌ها متفاوت است. در ادامه، توضیح مختصری درباره سهمیه هر نوع وسیله نقلیه ارائه می‌شود:
1- برای خودروهای شخصی بنزینی: ماهانه ۶۰ لیتر بنزین یارانه‌ای در نظر گرفته می‌شود. این سهمیه در صورت عدم مصرف، تا سقف ۳۶۰ لیتر در کارت ذخیره می‌گردد.
2- خودروهای دوگانه‌سوز شخصی: که علاوه بر بنزین از گاز طبیعی (CNG) نیز استفاده می‌کنند، سهمیه کمتری دریافت می‌کنند. برای این خودروها معمولاً ۳۰ لیتر بنزین یارانه‌ای در نظر گرفته می‌شود، چرا که فرض بر این است که بخش عمده مصرف آن‌ها از طریق گاز تأمین می‌شود.
3- برای تاکسی‌های بنزینی: به‌دلیل استفاده مداوم و روزانه، سهمیه بیشتری تخصیص داده می‌شود که معمولاً حدود ۴۰۰ لیتر در ماه است. البته این مقدار بسته به نوع شهر و میزان فعالیت خودرو ممکن است متفاوت باشد.
4- موتورسیکلت‌های بنزینی: نیز سهمیه‌ای در حدود ۲۵ لیتر در ماه دریافت می‌کنند. مانند خودروهای شخصی، اگر این سهمیه مصرف نشود، تا سقف مشخصی – معمولاً ۷۵ لیتر – در کارت ذخیره می‌شود.
5- در مورد وانت‌بارها و خودروهای عمومی مانند مینی‌بوس‌ها یا اتوبوس‌ها: سهمیه بر اساس نوع کاربری، ظرفیت حمل بار یا مسافر، و نوع سوخت مصرفی تعیین می‌شود. این سهمیه‌ها متغیر هستند و توسط سازمان‌های مربوطه به‌صورت موردی تنظیم و مدیریت می‌شوند.
اقدامات امنیتی کارت سوخت
برای جلوگیری از تقلب و سوءاستفاده:
- رمزگذاری کارت‌ها برای جلوگیری از استفاده غیرمجاز.
- ارتباط آنلاین با سرور مرکزی برای شناسایی کارت‌های مخدوش یا جعلی.
- ردیابی تراکنش‌ها برای تحلیل الگوهای مشکوک یا قاچاق سوخت.
چالش‌های اجرایی
- مشکلات فنی
- قطع ارتباط با سامانه مرکزی در برخی مناطق.
- خرابی کارت‌خوان‌ها یا کارت‌ها.
- چالش‌های اجتماعی
- نارضایتی از میزان سهمیه برخی گروه‌ها.
- عدم آشنایی اقشار کم‌سواد با شیوه استفاده از کارت.
- فروش یا اجاره کارت به دیگران.
- محدودیت‌های قانونی و اداری
- فرایند طولانی دریافت کارت المثنی.
- عدم امکان سوخت‌گیری بدون کارت (به‌جز شرایط اضطراری خاص).
نقش کارت سوخت در اقتصاد ملی
کارت سوخت تأثیر مستقیمی بر اقتصاد کشور دارد:
- کاهش هزینه‌های یارانه: با کنترل مصرف، فشار مالی بر دولت کاهش یافته است.
- کاهش واردات بنزین: با مصرف بهینه، میزان واردات سوخت کاهش یافته است.
- افزایش شفافیت: تخصیص منابع به‌صورت شفاف‌تر و عادلانه‌تر انجام می‌شود.
- ایجاد ابزار تحلیل و برنامه‌ریزی: از طریق داده‌های مصرف، می‌توان برای سیاست‌گذاری بهتر انرژی برنامه‌ریزی کرد.
تجربه جهانی و مقایسه با ایران
برخلاف ایران که سیستم سهمیه‌بندی مبتنی بر کارت هوشمند دارد، بسیاری از کشورها از روش‌هایی مانند:
- مالیات بر مصرف سوخت
- قیمت‌گذاری آزاد
- سوبسید هدفمند بر اساس درآمد خانوار
- استفاده از سامانه‌های پلاک‌خوان یا RFID
استفاده می‌کنند. اما ایران به‌دلیل گستردگی یارانه‌های انرژی، ساختار اقتصادی و شرایط جغرافیایی، بیشتر مبتنی بر کنترل توزیع و سهمیه‌بندی است.
